De Magna Charta (Latijn voor Grote Oorkonde of Vrijbrief) bestaat al weer 800 jaar. Het verhaal rond het ontstaan ervan leest bijna als een spannend jongensboek.

Door velen wordt deze belangrijke Britse oorkonde niet alleen gezien als de voorloper van een nationale grondwet of een eerlijker wetgeving, maar tevens als de basis van de moderne democratie en de rechten van de mens. In ieder geval was het een voor zijn tijd ongekend vooruitstrevend stuk, waardoor de verhoudingen tussen de regerend vorst en het volk voor altijd zouden veranderen. Voor het eerst werd bijvoorbeeld in de moderne geschiedenis vastgelegd, dat niemand – zelfs de koning niet – boven de wet staat.

Wat is de Magna Charta?

Op 15 juni 1215 dwongen een groep vooraanstaande Engelse baronnen hun koning Jan zonder Land (1167-1216) in Runnymede (circa 35 km ten westen van Londen) tot de ondertekening van de Magna Charta. Het stuk was geschreven in het Latijn en oorspronkelijk opgesteld door de aartsbisschop van Canterbury om de vrede te bewaren tussen koning John en een belangrijk deel van de Engelse adel. De oorkonde bevatte 63 clausules, die aan de absolute macht en de uitbuiting door een feodale koning een einde moesten maken. Het  vermeldde de wederzijdse rechten en plichten van de koning en de adel, maar ook van de kerk en de burgerij.

Origineel exemplaar uit 1215 (British Library).

Gedeeltelijk waren de clausules een herhaling en bevestiging van soortgelijke bepalingen uit het Charter van Hendrik I (1100), de overgrootvader van Jan zonder Land. Anderzijds bevatten zij bepalingen van algemene strekking, zoals de vaststelling dat geen vrij man in strijd met het heersende recht mocht worden gevangengezet en dat belastingen niet meer zomaar mochten worden verhoogd.

Dat laatste was een doorn in het oog van de edelen: ongebreidelde belastingverhoging door Jan zonder Land en de zijnen had al geleid tot volksopstanden en rebelse groeperingen - zoals Robin Hood en zijn Merry Men in Nottinghamshire. Op deze ontwikkelingen zaten noch de koning noch de edelen te wachten.

Rechts: een zilveren koning John penny.

Hoewel de aartsbisschop en de baronnen de clausules vooral hadden opgesteld en bedoeld om zichzelf en hun belangen te beschermen, werden de algemene bepalingen van de Magna Charta veel later van toepassing verklaard op de gehele bevolking. De clausules kregen langzaam het karakter van onvervreemdbare grondrechten en zo lag de Magna Charta aan de basis van de westerse democratie.

Wie was Jan zonder Land?

Bijnaam van Jan zonder Land

John Lackland (lack land oftewel: zonder Land), was de jongste van vijf zonen van koning Henry II van Engeland. Zijn vader gaf hem, in tegenstelling tot zijn broers, geen deel van de kroondomeinen in het hedendaagse Frankrijk als leen. Hieraan dankte John waarschijnlijk zijn bijnaam (in het Frans: Jean sans Terre, in het Duits: Johann Ohneland, in het Nederlands: Jan zonder Land).

Rechts: het Engelse rijk onder Henry II (circa 1170).

Jan zonder Land aan de macht

Het lag niet voor de hand dat John een belangrijke rol in de geschiedenis zou spelen, maar het lot bepaalde anders.  Door een mislukte rebellie van zijn oudere broers tegen hun vader (1173-1174) werd John ineens de favoriete zoon.

Hij kreeg het regentschap over Ierland, maar bleek daarin jammerlijk te falen. Toen echter zijn oudere broers William, Henry en Geoffrey jong stierven, schoof John officieel op in de opvolgingshiërarchie. Toen zijn broer Richard II (Richard Leeuwenhart, zie foto rechts) in 1189 de troon besteeg, was John zelfs de volgende in lijn.

Richard II had al voor zijn troonsbestijging aangekondigd deel te willen nemen aan de Derde Kruistocht (ook wel de Koningen Kruistocht genoemd). Toen hij in 1189 vertrok, vertrouwde hij John het bestuur over zijn rijk toe, maar hij gaf hem niet officieel het regentschap. John maakte al snel misbruik van Richards afwezigheid door o.a. samen te spannen met Philip II van Frankrijk (zie ook hieronder). In 1199 stierf Richard II kinderloos en John werd officieel koning.

Na zijn troonsbestijging sloot John aanvankelijk een verdrag met de Franse koning over erkenning van de Engelse bezittingen in Frankrijk, die zich uitstrekten van Normandië tot de Pyreneeën. Echter, over Richards bezittingen in Frankrijk had Jan in zijn neef Arthur van Bretagne, zoon van broer Geoffrey, een geduchte concurrent/erfgenaam. De jonge Arthur werd gesteund door de Franse koning Philip II; hij was zelfs gehuwd met de konings (6-jarige!) dochter Marie.

Jan zonder Lands amoureuze aspiraties

In 1189 huwde John met de keus van zijn vader: Isabella van Gloucester, die aanzienlijke delen land in eigendom had. Omdat de twee bloedverwanten waren (beiden waren achterkleinkinderen van Henry I), verklaarde de aartsbisschop van Canterbury het huwelijk onwettig. Er moest toestemming/dispensatie aan de paus worden gevraagd; paus Clemens III gaf dispensatie op voorwaarde dat de twee geen seksuele omgang met elkaar zouden hebben. (Gezien John's reputatie als vrouwenjager en zijn onverschillige houding naar de kerk toe, zal hij zich zeer waarschijnlijk niet aan deze voorwaarde hebben gehouden. Toch bleef het huwelijk kinderloos.)

Tijdens de afwezigheid van zijn broer Richard II spande John samen met de Franse koning. Hij wilde de band bezegelen door met één van de zussen van Philip II te trouwen. Daarvoor liet John zijn huwelijk met Isabella van Gloucester begin 1199 alvast nietig verklaren op de grond van de omstreden bloedverwantschap.

Links: Jan zonder Land op hertenjacht.

Het werd echter de jonge Isabella van Angoulême op wie zijn oog viel. Het meisje (volgens de overlevering tussen 9 en 14 jaar) was echter al verloofd met Hugo IX van Lusignan. Niettemin huwde John haar en het stel kreeg vijf kinderen. Volgens de overlevering was het sinds zijn tweede huwelijk gedaan met John's seksuele uitspattingen, rijen minnaressen en buitenechtelijke kinderen; het huwelijk werd volgens de normen van de tijd als goed bestempeld. (Na John's dood zou Isabella alleen naar Angoulême terugkeren.)

Jan zonder Land en de Frans-Engelse oorlog (1202-1214)

Als 'compensatie' voor de gestolen verloofde gaf John het graafschap Manche in Normandië aan Hugo van Lusignan. De verontwaardiging bleef echter groot. Op aandrang van een aantal Franse edelen riep Philip II  van Frankrijk de schuldige op het matje, maar John weigerde te verschijnen. Hierop verklaarde Philip II al John's leengebieden op het continent vervallen. Alle lenen werden aan Arthur van Bretagne toegewezen, met uitzondering van Normandië en Guyenne, die Philip II zelf behield.

John verzamelde een aantal Duitse, Vlaamse en Noord-Franse medestanders en ging tot de tegenaanval over. Zijn troepen namen al snel Bretagne in, waarna neef en tegenstander Arthur verdween (waarschijnlijk werd gedood).

Slag bij Bouvines, Philip II van Frankrijk zegeviert (1214).

John werd evenwel in 1214 bij Bouvines in Henegouwen door de strategisch beter onderlegde Philip II verslagen. Het was het einde van deze Frans-Engelse oorlog en het einde van John's Engelse bezittingen in Frankrijk.

Jan zonder Land en de kritische Engelse adel

John was geen populair vorst in eigen land. Hij stond bekend als grillig, haatdragend, hardvochtig en meedogenloos. Tegenover de devote en kuise Richard II werd John afgeschilderd als een liederlijke ongelovige voor wie geen vrouw veilig was. Onder zijn heerschappij waren de pacht en de belastingen moordend hoog en leed het volk honger. Een ieder die er tegen opkwam, edelman of niet, werd zonder pardon gevangen gezet. Gebruik makend van John's nederlaag bij Bouvines dwong een groep baronnen hem in 1215 de nieuw opgestelde Magna Charta te ondertekenen.

Naleving van de Magna Charta

Hoewel de waarde van het document in theorie enorm was, bleek dat in de praktijk toch jammerlijk tegen te vallen.  Niemand hield zich er namelijk aan.

Links: replica van de Magna Charta in de Rotunda van het Capitool, Washington D.C. (Verenigde Staten).

 Toen paus Innocentius III de oorkonde ook nog nietig verklaarde, brak de Eerste Baronnen Oorlog uit. De edelen riepen de hulp in van de Franse koning Lodewijk VIII, zoon van Philip II, en wilden hem koning van Engeland maken. Toen Lodewijk VIII  in juni 1216 zijn intocht deed in Londen, week John uit naar Newark in Nottinghamshire, waar hij in oktober 1216 stierf.

Opvolgende vorsten gebruikten de Magna Charta vervolgens voor hun eigen doeleinden: zij brachten gewenste wijzigingen aan en implementeerden hun versie als wet in ruil voor geld en/of steun van de adel.

Links: Magna Charta versie uit 1297 in het Parlementsgebouw, Canberra (Australië).

Van de vele versies en kopieën wisten maar vier van de oorspronkelijke eerste oorkonde de tand des tijds te overleven; twee ervan worden bewaard in de British Library, één in de kathedraal van Lincoln en één in de kathedraal van Salisbury.

Toch overleefde het grote belang van dit historische stuk. 800 jaar na dato vormt de Magna Charta nu de basis van niet alleen de Britse grondwet, maar ook van die van veel van haar voormalige kolonies (zoals bijvoorbeeld de Verenigde Staten, Canada en Australië). En dat is best bijzonder.

 

© ASMAY. *15

Foto's: Wikimedia Commons.

 

Meer weten of boeken lezen over Robin Hood in het tijdperk van Jan zonder Land? Klik hier.

Of over de Magna Charta, klik hier.

 

Zie ook:

Rusland-van-een-vermoorde-prins-en-een-gerehabiliteerde-klok

India-de-Taj-Mahal-een-Indiase-love-story

Eerste-wereldoorlog-hoe-een-lokaal-conflict-tot-een-wereldoorlog-escaleerde-1

Eerste-wereldoorlog-hoe-een-lokaal-conflict-tot-een-wereldoorlog-escaleerde-2

Of:

Asmay-s-historie-&-mysterie

Asmay-s-mens-&-maatschappij

 

Meer reacties weergeven